‘Neptunus en Amphitrite’ van Jacob Jordaens uit het Antwerpse Rubenshuis opgenomen op de Vlaamse Topstukkenlijst

‘Neptunus en Amphitrite’ van Jacob Jordaens uit het Antwerpse Rubenshuis is opgenomen op de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap. Het monumentale schilderij is het enige gesigneerde en gedateerde werk van de 17^de-eeuwse Antwerpse kunstenaar uit de periode 1640-1650.

Het monumentale schilderij van Jacob Jordaens (1593-1678) beeldt Neptunus af, de Romeinse god van de zee, terwijl hij de wilde wateren kalmeert. Hij staat op een schelpwagen die wordt ondersteund door een dolfijn. Links van hem zit zijn vrouw Amphitrite. Tussen beiden blaast een liefdesgodje op een schelphoorn. Op de voorgrond liggen enkele tritonen, mythologische figuren die half mens, half vis zijn. Het schilderij is gesigneerd en gedateerd op de rand van de schelpwagen: J. Jordaens fecit 16[4?]4

Het werk is waarschijnlijk een allegorie op de Vrede van Münster, een verdrag dat Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden op 15 mei 1648 in Münster sloten. Met dat verdrag kwam er een einde aan de Dertigjarige Oorlog tussen Spanje en de opstandelingen in de Verenigde Republiek der Nederlanden en werd de Republiek als soevereine staat erkend. De vrede liet scheepsverkeer via de Schelde weer toe, wat de Antwerpse economie ten goede kwam.

Vanaf de jaren 1640 maakte Jacob Jordaens vele werken in samenwerking met zijn ateliermedewerkers. Dit werk, dat van rond 1648 dateert en waarvan de uitvoering van een hoge artistieke kwaliteit getuigt, schilderde de meester volledig zelf. Tijdens de restauratiebehandeling in 2015 ontdekte men dat Jordaens het schilderij aan beide kanten verlengd heeft. Dat liet hem toe de compositie sterker te maken. Die aanpassingen gebeurden nog tijdens de uitvoering van het schilderij en geven een bijzondere inkijk in de atelierpraktijken van Jordaens.

Vlaams minister van Cultuur Jan Jambon: “Vrij algemeen wordt het latere werk van Jordaens binnen zijn oeuvre als van lagere kwaliteit beschouwd. De opname van het werk Neptunus en Amphitrite in de Topstukkenlijst nuanceert dit beeld. Ik ben dan ook graag ingegaan op het voorstel van de Topstukkenraad om ‘Neptunus en Amphitrite’, als bijzonder en kwaliteitsvol werk uit de latere periode van Jordaens, in de Topstukkenlijst op te nemen.”

Een stelling die schepen van cultuur Nabilla Ait Daoud onderschrijft: “Het monumentale werk met de voorstelling van Neptunus en Amphitrite is één van de eyecatchers van het Rubenshuis. Het belichaamt de Vlaamse barok in al zijn glorie: een monumentaal schilderij met een wervelende compositie met een hoofdrol voor het menselijke lichaam en een prachtig koloriet. Het werk is een visitekaartje voor het late werk van Jacob Jordaens, die -naast Rubens en Van Dyck- de Antwerpse barok tot op vandaag een internationale uitstraling heeft gegeven.” ​ ​ ​ ​ ​

Een kunstwerk met een bijzonder statuut

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden vele kunstwerken en cultuurgoederen uit openbaar en uit particulier bezit achtergelaten, geroofd of gestolen. Dat gebeurde ook in België. Tegelijkertijd ontstond er een actieve - zelfs bloeiende - kunsthandel, voornamelijk in West- en Centraal-Europa.

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog besloten de geallieerde overheden dat de kunstwerken die in de loop van die periode vanuit de bezette landen naar Duitsland (en het geannexeerde Oostenrijk) waren gebracht, geretourneerd moesten worden. De overheden van die landen werden eigenaar van de geretourneerde werken. Indien het om roofkunst ging (geplunderd, of onder dwang verkocht) moesten ​ deze werken teruggegeven worden aan de rechthebbenden. Zo in het bijzonder de werken afkomstig uit Joodse collecties.

De werken die door de geallieerde overheden naar België geretourneerd werden, werden voor het overgrote deel openbaar verkocht, nadat de ​ rechtmatige eigenaars of hun erven de kans hadden gekregen claims in te dienen en hun werken gerestitueerd te zien. Daarnaast droeg de Dienst Economische Recuperatie 78 werken over aan een aantal musea - waaronder het Rubenshuis - na een selectie door een museale commissie. Neptunus en Amfitrite van Jordaens is een van die 78 werken.

Neptunus en Amphitrite werd teruggevonden door de Amerikaanse Monuments, Fine Arts & Archives-divisie in de Ariusstrasse te München. Daarna werd het overgebracht naar het Collection Point München en vervolgens overgedragen aan België. Sinds 1951 draagt het Rubenshuis zorg voor dit werk. Het staat opgesteld in het groot atelier van het Rubenshuis.

Het schilderij maakte deel uit van de ‘Linzverzameling’, een ​ collectie die in de oorlogsjaren via diverse wegen en vanuit verschillende landen was bijeengebracht voor het - in opdracht van Hitler - op te richten Linzmuseum. Op 30 augustus 1943 werd het verkocht door de weduwe van verzamelaar Michel Van Gelder, Ukkel aan Georg Schilling voor 750.000 BEF (60.000 RM) voor de Linzverzameling (Linz nr. 3172).

Over de Topstukkenlijst

Het Topstukkendecreet zorgt voor de bescherming van roerend cultureel erfgoed dat voor de Vlaamse Gemeenschap in Vlaanderen bewaard moet blijven. Het gaat om objecten met een bijzondere archeologische, historische, cultuurhistorische, artistieke of wetenschappelijke betekenis.

Op basis van het decreet wordt een Topstukkenlijst van zeldzame en onmisbare voorwerpen en verzamelingen opgesteld. Voor die beschermde voorwerpen gelden speciale beschermingsmaatregelen en uitvoerbeperkingen. Omdat aan het behoud van dit erfgoed groot belang wordt gehecht, is het ook mogelijk er restauratiesubsidies voor aan te vragen.